The story of Sant Chokhamela Ji is a remarkable example of devotion, love, and unwavering faith in God. Born in the 13th-14th century in Maharashtra, Chokhamela Ji came from a Dalit family, and due to this, society discriminated against him, even preventing him from entering the temple. However, his devotion was so sincere that Lord Vitthala himself had to come to him!
It is said that when Chokhamela Ji wanted to offer prasadam to Lord Vitthala with love, he was stopped, and society even punished him. But how could God stay away from His devotees? He Himself came to Chokhamela, sat in his lap, lovingly ate bananas, and applied ointment to his wounds.
This story not only reflects the devotion of a saint but also inspires us to erase the societal discrimination through love and faith. Today, Chokhamela Ji’s samadhi at the main gate of the Shri Vitthala Temple in Pandharpur remains a center of faith for devotees. Let us explore this inspiring story in detail!
पंढरपुर के भक्तराज चोखामेला जी की कथा : जब भगवान विठ्ठल ने उनकी गोद में बैठकर केले खाए!
महाराष्ट्र की धरती पर कई महान संतों ने जन्म लिया, और उनमें से एक थे संत चोखामेला। जिस तरह उत्तर भारत में संत रविदास जी की महिमा गाई जाती है, उसी तरह महाराष्ट्र में संत चोखामेला का विशेष स्थान है।
पंढरपुर की पावन धरती पर एक ऐसे संत हुए, जिनका जन्म किसी साधारण माता के गर्भ से नहीं, बल्कि स्वयं भगवान पंढरीनाथ की कृपा से हुआ। उनका नाम था चोखामेला।
भगवान का लीला रूप – चोखामेला का जन्म
एक समय की बात है, पंढरपुर में एक ब्राह्मण दंपति निवास करता था। वे परम भक्त थे और प्रत्येक एकादशी को श्री पंढरीनाथ के दर्शन हेतु मंदिर जाया करते थे। उनकी भक्ति सच्ची थी, लेकिन वे निःसंतान थे।
एक दिन उन्होंने सोचा, “आज जब भगवान के दर्शन को जाएंगे, तो उनके भोग के लिए मीठे-मीठे आम लेकर चलेंगे।” वे आम लेकर मंदिर की ओर बढ़ चले, पर भगवान भक्तों के प्रेम को सहन नहीं कर सकते। वे प्रतीक्षा नहीं कर सकते थे!
भगवान ने एक ब्राह्मण का रूप धारण किया और मंदिर के बाहर ही उन भक्तों से कहा, “मुझे बहुत भूख लगी है, कृपया मुझे दो-तीन आम दे दीजिए।”
वे दंपति विनम्र थे, उन्होंने श्रद्धा से आम दे दिए। लेकिन जैसे ही उन्होंने आम दिए, वह ब्राह्मणरूपधारी बालक उन आमों को थोड़ा-थोड़ा चूसकर ब्राह्मणी की गोद में डालने लगा। यह देखकर दंपति चकित रह गए।
आगे बढ़ते समय ब्राह्मणी को झोली कुछ भारी लगी। जब वे भगवान को भोग लगाने के लिए मंदिर पहुंचे, तो सोचा, “जो आम इस ब्राह्मण ने छोड़े हैं, उन्हें किसी पशु-पक्षी को खिला देंगे।” परन्तु जैसे ही उन्होंने अपनी झोली खोली, वे आश्चर्यचकित रह गए! उसमें एक नन्हा सा, तेजस्वी नवजात बालक मुस्कुरा रहा था।
भगवान ने उन्हें एक दिव्य संतान दी थी, परंतु समाज के भय से ब्राह्मणी विचलित हो गई। “अगर मैं इस बालक को घर ले गई, तो लोग क्या कहेंगे? वे मेरी बात पर विश्वास नहीं करेंगे कि यह भगवान का प्रसाद है!”
ब्राह्मणी भयभीत हो गईं और उन्होंने बालक को एक वृक्ष के नीचे छोड़ दिया।
एक दलित परिवार ने लिया चोखामेला को गोद
थोड़ी देर बाद, एक चर्मकार(चमड़े का काम करने वाले) दंपति, जो संतानहीन थे, वहाँ से गुजर रहे थे। उन्होंने देखा, वृक्ष के नीचे एक सुंदर बालक रो रहा था। उनके मन में दया जागी, उन्होंने उसे प्रेमपूर्वक गोद लिया और भगवत-प्रसाद मानकर उसका पालन-पोषण किया। चूंकि यह परिवार महार जाति से था, इसलिए चोखा मेला का पालन-पोषण उसी जाति में हुआ।
विठ्ठल प्रेम में लीन संत चोखा मेला
संत चोखा मेला का जीवन कठिनाइयों से भरा था। मेहनत-मजदूरी कर वे अपना जीवनयापन करते, लेकिन उनका मन हमेशा भजन-कीर्तन में ही लगा रहता। उनका हृदय भगवान विट्ठल की भक्ति से सराबोर था। जब भी अवसर मिलता, वे श्री विठोबा के दर्शन के लिए पंढरपुर जाया करते थे।
पंढरपुर में उन्होंने संत नामदेव जी के कीर्तन सुने, जिससे उनकी भक्ति और गहरी हो गई। उन्होंने नामदेव जी को अपना गुरु माना और अपने दैनिक कार्यों के साथ-साथ भगवान के नाम में लीन रहने लगे।
एक बार, जब उन्हें मजदूरी में कुछ अधिक पैसे मिले, तो उन्होंने केले खरीदे और उनके मन में विचार आया, “क्यों न इन्हें प्रसाद के रूप में अपने ठाकुर जी को अर्पित करूं?” वे श्रद्धा से केले लेकर मंदिर की ओर चल पड़े। लेकिन जैसे ही वे मंदिर में प्रवेश करने लगे, पुजारियों ने रोक दिया, “तुम्हारी जाति नीची है, तुम मंदिर में नहीं आ सकते!”
चोखा मेला की भक्ति इतनी गहरी थी कि वे इन बातों से विचलित नहीं हुए। वे प्रेमपूर्वक भगवान के द्वार तक बढ़ते गए। परंतु समाज ने उन्हें दंडित किया। उन्हें बेरहमी से पीटा गया, उनके वस्त्र फाड़े गए, और मंदिर से बाहर निकाल दिया गया।
भक्त की पुकार पर भगवान का प्रत्यक्ष प्रकट होना
शाम को चोखा मेला अपने घाव धो रहे थे और रोते हुए भगवान से कह रहे थे, “हे प्रभु! मैंने आपसे कुछ नहीं मांगा, केवल फल अर्पित करने आया था। लेकिन लोगों ने मुझे इतना मारा कि अब मैं कभी नहीं आऊंगा!”
उसी क्षण, भगवान श्री पंढरीनाथ नीलवर्ण, पीतांबर धारण किए, मंद-मंद मुस्कुराते हुए उनके पास प्रकट हुए। उन्होंने प्रेमपूर्वक कहा, “हे चोखा! क्यों उदास हो?”
चोखामेला भावविभोर हो गए, बोले, “उदास? “पहले तो अपने पुजारियों से पिटवाया, और आप अब पूछ रहे हैं?”
भगवान मुस्कुराए, “वे लोग मुझे पत्थर समझते हैं, मैं उनके लिए बोलता नहीं। पर तू मुझे सजीव मानता है, इसलिए मैं तेरे पास स्वयं आया हूँ। चल, अपने हाथों से मुझे फल खिला।”
भगवान ने अपने हाथों से चोखामेला की चोटों पर मरहम लगाया और फिर उनकी गोद में बैठकर केले खाए। उन्होंने कुछ केले अपनी पीतांबर में बांध लिए। चोखा मेला ने आश्चर्य से पूछा, “गठबंधन क्यों कर रहे हो?”
भगवान बोले, “रुक्मिणी भी भूखी हैं। जब मेरे भक्तों का अपमान होता है, तो मैं स्वयं भी अन्न-जल ग्रहण नहीं करता। आज मैं तुम्हारे साथ अन्याय होते देख दुखी था, इसलिए मैंने मंदिर में कुछ भी नहीं खाया। ये केले रुक्मिणी के लिए ले जा रहा हूं।” भगवान प्रेम से वह प्रसाद लेकर पंढरपुर लौटे।
अगली सुबह, जब मंदिर के द्वार खुले, तो पुजारियों ने देखा कि मंदिर में केले के छिलके बिखरे पड़े थे! “रात को मंदिर बंद था, यह केले के छिलके यहाँ कैसे आए?”
किसी ने कहा, “वही चर्मकार चोखो मेला कल मंदिर में घुसना चाहता था, निश्चित ही वह चोरी-छिपे अंदर आ गया होगा!” पुजारियों ने क्रोधित होकर फिर चोखा मेला को पकड़कर पीटा।
लेकिन इस बार भगवान क्रोधित हो गए! जैसे ही चोखा मेला पर अत्याचार हुआ, मंदिर के सभी दरवाजे अपने आप बंद हो गए!
तभी मंदिर के भीतर से भगवान का स्वर आया – “तुम लोग स्वयं को ज्ञानी और ब्राह्मण समझते हो, लेकिन मेरे सच्चे भक्त का अपमान करते हो! अब यह द्वार तब तक नहीं खुलेगा जब तक तुम चोखा मेला को सम्मानपूर्वक बुलाकर, उन्हें पालकी में विराजित कर यहां नहीं लाते।”
पुजारियों ने अपनी भूल स्वीकार की। अब वे सभी वेदपाठी ब्राह्मण, जो कल तक उन्हें अपवित्र मानते थे, एक दिव्य सिंहासन पर चोखा मेला को बैठाकर, पूरे नगर में पालकी यात्रा निकाली। “जय हो चोखा मेला जी की!” नाचते-गाते हुए, जब वे उन्हें भगवान के द्वार तक लाए, तो स्वयं ही मंदिर के पट खुल गए।
चोखामेला के परिवार की भक्ति
चोखामेला के परिवार में भी भक्ति का भाव गहरा था। उनकी पत्नी सोयराबाई और बहन निर्मलाबाई भी भक्त थीं। कहा जाता है कि जब सोयराबाई प्रसूति पीड़ा में थीं, तब स्वयं भगवान विठ्ठल उनकी सेवा में उपस्थित हुए। उनके पुत्र कर्म मेला और उनके साले बांका महार भी विठ्ठल भक्त थे। चोखा जी की भक्ति इतनी प्रबल थी कि वे अक्सर कहते— “भगवान के नाम की शक्ति से मेरे सारे दुख नष्ट हो गए। इसी जीवन में मैंने भगवान से साक्षात्कार कर लिया!”
पंढरपुर में संत चोखामेला की समाधि
एक दिन, मंगलवेढ़ा गाँव की दीवार की मरम्मत का कार्य चल रहा था, जिसमें चोखामेला भी लगे हुए थे। अचानक, दीवार गिर गई और कई मजदूरों के साथ चोखा जी भी मलबे में दब गए। सन् 1338 ईस्वी में, उनका देहावसान हो गया।
लेकिन उनकी भक्ति इतनी प्रबल थी कि जब संत नामदेव जी उनकी अस्थियों को खोजने गए, तो उन्होंने एक अद्भुत तरीका अपनाया। वे अस्थियों को उठाते और कान लगाकर सुनते—जिस अस्थि से “विठ्ठल! विठ्ठल!” की ध्वनि आती, वही चोखामेला की मानी गई। उनकी अस्थियों को पंढरपुर ले जाया गया और श्री विठ्ठल मंदिर के महाद्वार पर उनका समाधि स्थल बनाया गया।
आज भी, संत चोखामेला की समाधि भक्तों के लिए आस्था और प्रेम का केंद्र बनी हुई है।
Many great saints were born on the land of Maharashtra, and one of them was Saint Chokhamela. Just as the glory of Saint Ravidas is sung in North India, similarly, Saint Chokhamela holds a special place in Maharashtra.
On the sacred land of Pandharpur, there was a saint whose birth was not from an ordinary mother’s womb but was a blessing of Lord Pandharinath himself. His name was Chokhamela.
The Divine Play of the Lord – The Birth of Chokhamela
Once upon a time, a Brahmin couple lived in Pandharpur. They were devout devotees and would visit the temple of Shri Pandharinath every Ekadashi. Their devotion was sincere, but they were childless.
One day, they thought, “Today, when we go for the Lord’s darshan, we will take sweet mangoes as an offering.” They took the mangoes and set out for the temple, but the Lord cannot resist the love of his devotees—he cannot wait!
The Lord took the form of a Brahmin child and, standing outside the temple, said to them,
“I am very hungry. Please give me two or three mangoes.”
The couple, being humble and devoted, offered the mangoes with great reverence. But as soon as they gave them, the Brahmin child began to suck on the mangoes lightly and then placed them in the Brahmini’s lap. Seeing this, the couple was astonished.
As they walked further, the Brahmini felt her bag had become heavier. When they reached the temple to offer the mangoes to the Lord, she thought, “The mangoes that the Brahmin child left, I will give them to some animals or birds.” But as soon as she opened her bag, she was amazed! Inside lay a radiant newborn baby, smiling at her.
The Lord had given them a divine child, but fearing society, the Brahmini became anxious. “If I take this child home, what will people say? They will not believe that he is a gift from the Lord!”
Terrified, the Brahmini left the child under a tree and walked away.
A Dalit Family Adopted Chokhamela
A little while later, a cobbler couple, who were childless, happened to pass by. They saw a beautiful baby crying under the tree. Filled with compassion, they lovingly adopted him and considered him as God’s blessing. Since this family belonged to the Mahar caste, Chokhamela was raised in the same community.
Saint Chokhamela Immersed in Vitthal’s Love
The life of Saint Chokhamela was filled with hardships. He earned his livelihood through labor, but his heart was always engrossed in singing devotional hymns. His soul was completely immersed in the devotion of Lord Vitthal. Whenever he got the chance, he would travel to Pandharpur to have darshan of Shri Vitthoba.
In Pandharpur, he heard the kirtans of Saint Namdev, which deepened his devotion even more. He accepted Namdev Ji as his guru and, along with his daily work, remained absorbed in chanting the Lord’s name.
One day, after receiving a little extra money from his labor, he bought some bananas and thought, “Why not offer these as prasad to my beloved Lord?” Filled with devotion, he took the bananas and proceeded towards the temple. However, as soon as he tried to enter, the priests stopped him, saying, “Your caste is low; you cannot enter the temple!”
Chokhamela’s devotion was so deep that he was not disturbed by these words. With immense love, he continued walking toward the Lord’s door. However, society punished him cruelly. He was brutally beaten, his clothes were torn, and he was thrown out of the temple.
God’s direct appearance on the call of the devotee
In the evening, Chokhamela was washing his wounds, crying out to the Lord, “Oh Lord! I never asked you for anything. I only came to offer some fruits to you. But the people beat me so badly that I will never come again!”
At that very moment, Lord Pandharinath appeared before him, draped in yellow garments, his dark blue form glowing, and a gentle smile on his lips. With love, he asked, “Oh Chokha! Why are you sad?”
Overcome with emotion, Chokhamela replied, “Sad? First, your priests had me beaten, and now you are asking me this?”
The Lord smiled and said, “They consider me a mere stone idol; I do not speak for them. But you see me as a living presence, and that is why I have come to you myself. Now, feed me the fruit with your own hands.”
The Lord gently applied a soothing balm to Chokhamela’s wounds and then sat in his lap, eating the bananas with great affection. He also tucked some bananas into the folds of his yellow garment. Amazed, Chokhamela asked, “Why are you keeping some aside?”
The Lord replied, “Rukmini is also hungry. When my devotees are insulted, I, too, refrain from eating or drinking. Today, I was saddened to see the injustice done to you, so I did not eat anything at the temple. I am taking these bananas for Rukmini.” With love, the Lord took the offering and returned to Pandharpur.
The next morning, when the temple doors opened, the priests were shocked to find banana peels scattered all over the temple! “The temple was locked all night—how did these banana peels get here?” they wondered.
Someone exclaimed, “That cobbler, Chokhamela, tried to enter the temple yesterday! He must have sneaked in!” Enraged, the priests once again caught Chokhamela and beat him.
But this time, the Lord grew furious! The moment Chokhamela was assaulted, all the temple doors suddenly shut on their own!
Then, from inside the temple, the Lord’s voice echoed, “You consider yourselves wise and superior, yet you insult my true devotee! These doors will not open until you bring Chokhamela back with full honor, seated in a grand palanquin.”
Realizing their mistake, the priests repented. The same learned Brahmins who had once deemed Chokhamela impure now placed him on a divine throne and carried him in a grand procession throughout the city. “Jai ho Chokhamela ji ki!” they chanted, dancing and singing as they brought him to the temple doors. And as soon as they arrived, the temple doors opened on their own.
The Devotion of Chokhamela’s Family
Chokhamela’s entire family was deeply devoted to Lord Vitthal. His wife, Soyarabai, and his sister, Nirmalabai, were also great devotees. It is said that when Soyarabai was in labor pain, Lord Vitthal himself appeared to serve her. His son, Karma Mela, and his brother-in-law, Banka Mahar, were also devoted followers of Vitthal. Chokhamela’s devotion was so profound that he often said: “By the power of the Lord’s name, all my sorrows have vanished. In this very life, I have experienced the divine presence of God!”
The Samadhi of Saint Chokhamela in Pandharpur
One day, repair work was being carried out on a wall in the village of Mangalvedha, and Chokhamela was among the laborers working there. Suddenly, the wall collapsed, burying several workers beneath it, including Chokhamela. In the year 1338 AD, he left his mortal body.
However, his devotion was so intense that when Saint Namdev went searching for his remains, he used a miraculous method. He picked up the bones and listened closely—whichever bone resonated with the chant “Vitthal! Vitthal!” was identified as belonging to Chokhamela. His sacred remains were then taken to Pandharpur, and his Samadhi (memorial) was established at the main entrance of the Shri Vitthal Temple.
Even today, Saint Chokhamela’s Samadhi remains a center of faith and devotion for countless devotees.
મહારાષ્ટ્રની પાવન ધરતી પર અનેક મહાન સંતોએ જન્મ લીધો, અને તેમાંથી એક હતા સંત ચોખામેલા. જે રીતે ઉત્તર ભારતમાં સંત રવિદાસજીની મહિમા ગાવવામાં આવે છે, તે જ રીતે મહારાષ્ટ્રમાં સંત ચોખામેલા નું વિશેષ સ્થાન છે.
પંઢરપુરની પવિત્ર ધરતી પર એવા સંત થયા, જેઓનો જન્મ કોઈ સામાન્ય માતાના ગર્ભથી નહીં, પરંતુ સ્વયં ભગવાન પંઢરીનાથની કૃપાથી થયો. તેમનું નામ હતું ચોખામેલા.
ભગવાનનો લીલા સ્વરૂપ – ચોખામેલાનો જન્મ
એક સમયની વાત છે, પંઢરપુરમાં એક બ્રાહ્મણ દંપતિ રહેતું હતું. તેઓ પરમ ભક્ત હતા અને દરેક એકાદશીએ શ્રી પંઢરીનાથના દર્શન માટે મંદિર જતાં. તેમની ભક્તિ સાચી હતી, પરંતુ તેઓ નિઃસંતાન હતા.
એક દિવસ તેમણે વિચાર્યું, “આજે જ્યારે ભગવાનના દર્શન કરવા જઈશું, ત્યારે તેમના ભોગ માટે મીઠી-મીઠી કેરી લઈને જઈશું.” તેઓ કેરી લઈને મંદિરની તરફ વધવા લાગ્યા, પણ ભગવાન તો ભક્તોના પ્રેમને સહન કરી શકતા નથી! તેઓ રાહ જોઈ શક્યા નહીં!
ભગવાને એક બ્રાહ્મણનું રૂપ ધારણ કર્યું અને મંદિરના બાહ્ય ભાગે જ તે ભક્તોને કહ્યું, “મને ખૂબ ભૂખ લાગી છે, કૃપા કરીને મને બે-ત્રણ કેરી આપશો?”
તે દંપતિ વિનમ્ર હતું, તેમણે શ્રદ્ધાથી કેરીઓ આપી દીધી. પણ જેવી જ તેમણે કેરીઓ આપી, તે બ્રાહ્મણરૂપધારી બાલક એ કેરીઓને થોડી-થોડી ચૂસીને બ્રાહ્મણીના ખોળામાં મૂકવા લાગ્યો. આ જોઈને દંપતિ આશ્ચર્યચકિત રહી ગયું.
આગળ વધતી વખતે બ્રાહ્મણીને એમ લાગ્યું કે તેમની ઝોળી થોડી ભારે બની છે. જ્યારે તેઓ ભગવાનને ભોગ ચડાવવા માટે મંદિર પહોંચ્યા, ત્યારે વિચાર્યું, “જે કેરીઓ આ બ્રાહ્મણે ખાધી છે, તેને કોઈ પશુ-પંખીને ખવડાવી દઈશ.” પણ જેવી જ તેમણે પોતાની ઝોળી ખોલી, તેઓ આશ્ચર્યચકિત રહી ગયા! તેમાં એક નાનકડું, તેજસ્વી નવજાત બાળક સ્મિત કરી રહ્યું હતું.
ભગવાને તેમને એક દિવ્ય બાળક આપ્યું હતું ,પણ સમાજના ભયથી બ્રાહ્મણી વિચલિત થઈ ગઈ. “જો હું આ બાળકને ઘરે લઈ જઈશ, તો લોકો શું કહેશે? તેઓ મારી વાત પર વિશ્વાસ નહિ કરે કે આ ભગવાનનું પ્રસાદ છે!”
બ્રાહ્મણી ભયભીત થઈ ગઈ અને તેમણે તે બાળકને એક વૃક્ષની નીચે મૂકી દીધું.
એક દલિત પરિવારએ ચોખામેલાને દત્તક લીધા
થોડીવાર પછી, એક ચર્મકાર (ચામડાના કામ કરનાર) દંપતિ, જે નિસંતાન હતા, ત્યાંથી પસાર થઈ રહ્યા હતા. તેમણે જોયું કે વૃક્ષ નીચે એક સુંદર બાલક રડી રહ્યું હતું. તેમના મનમાં દયા જાગી, તેમણે તેને પ્રેમપૂર્વક દત્તક લઈ લીધો અને ભગવાનનું પ્રસાદ માનીને તેમનું પાલન-પોષણ કર્યું. કેમકે આ પરિવાર મહાર જાતિનો હતો, તેથી ચોખામેલાનો ઉછેર-પોષણ પણ એ જ જાતિમાં થયો.
વિઠ્ઠલના પ્રેમમાં લીન સંત ચોખામેલા
સંત ચોખામેલાનું જીવન મુશ્કેલીઓથી ભરેલું હતું. તેઓ પરિશ્રમ અને મજૂરી કરીને પોતાનું જીવન ચલાવતા, પણ તેમનું મન હંમેશા ભજન-કીર્તનમાં જ લાગેલું રહેતું. તેમનું હૃદય ભગવાન વિઠ્ઠલની ભક્તિથી ભરપૂર હતું. જ્યારે પણ અવસર મળતો, તેઓ શ્રી વિઠોબાના દર્શન માટે પંઢરપુર જતાં.
પંઢરપુરમાં તેમણે સંત નામદેવજીના કીર્તન સાંભળ્યા, જેનાથી તેમની ભક્તિ વધુ પ્રગાઢ બની. તેમણે સંત નામદેવજીને પોતાના ગુરુ તરીકે સ્વીકાર્યા અને પોતાના રોજિંદા કાર્યો સાથે સાથે ભગવાનના નામમાં લીન રહેવા લાગ્યા.
એક વખત, જ્યારે તેમને મજૂરીમાં થોડા વધુ પૈસા મળ્યા, ત્યારે તેમણે કેળાં ખરીદ્યાં અને તેમના મનમાં વિચાર આવ્યો, “શા માટે નહી, આ કેળાં પ્રસાદરૂપે મારા ઠાકુરજીને અર્પણ કરું?” તેઓ શ્રદ્ધાથી કેળાં લઈને મંદિર તરફ ચાલી પડ્યા. પણ જેમ જ તેઓ મંદિરમાં પ્રવેશવા લાગ્યા, પૂજારીઓએ તેમને અટકાવી દીધા, “તમે નીચી જાતિના છો, તમે મંદિર માં પ્રવેશી શકો નહીં!”
સંત ચોખામેલાની ભક્તિ એટલી ગહન હતી કે તેઓ આ બાબતોથી વિચલિત થયા નહિ. તેઓ પ્રેમપૂર્વક ભગવાનના દ્વાર સુધી આગળ વધ્યા. પણ સમાજે તેમને દંડ આપ્યો. તેમને નિર્દયતાથી માર મારવામાં આવ્યો, તેમના વસ્ત્રો ફાડી નાખવામાં આવ્યા અને તેમને મંદિરની બહાર કાઢી મૂક્યા.
ભક્તની પોકાર પર ભગવાનનું પ્રત્યક્ષ પ્રકટ થવું
સાંજે, ચોખામેલા તેમના ઘાવ ધોઈ રહ્યા હતા અને રડી રહ્યા હતા, ભગવાનને કહી રહ્યા હતા, “હે પ્રભુ! મેં તમારી પાસે કંઈ માંગ્યું નથી, હું ફક્ત તમને ફળ અર્પણ કરવા આવ્યો હતો. પણ લોકોએ મને એટલો માર્યો કે હવે હું કદી નહીં આવું!”
તે જ ક્ષણે, ભગવાન શ્રી પંઢરીનાથ, નીલવર્ણ, પીતાંબર ધારણ કરેલા, મધુર સ્મિત કરતા તેમના સમક્ષ પ્રગટ થયા. તેમણે પ્રેમથી કહ્યું, “અરે ચોખા! તું ઉદાસ કેમ છે?”
ચોખામેલા ભાવવિભોર થઈ ગયા, અને બોલ્યા, “ઉદાસ? પહેલા તો તમારા પૂજારીઓથી માર પડાવ્યો, અને હવે પૂછો છો?”
ભગવાન સ્મિત કરીને બોલ્યા, “તેઓ મને પથ્થર માને છે, માટે હું તેમના માટે બોલતો નથી. પણ તું મને જીવંત માને છે, એટલે હું તારા માટે પ્રગટ થયો છું. ચલ, તારા હાથેથી મને ફળ ખવડાવ.”
ભગવાને પોતાના હાથોથી ચોખામેલાના ઘાવ પર મલમ લગાવ્યો અને પછી તેમના ખોળામાં બેસીને કેળાં ખાધાં. ભગવાને થોડાં કેળાં પોતાની પીતાંબરમાં બાંધી લીધાં. ચોખામેલાએ આશ્ચર્યથી પૂછ્યું, “આ કેમ બાંધી રહ્યા છો?”
ભગવાન બોલ્યા, “રુક્મિણીજી પણ ભૂખ્યા છે. જ્યારે મારા ભક્તોનું અપમાન થાય છે, ત્યારે હું પણ અન્ન-જલ ગ્રહણ કરતો નથી. આજે મેં તારા પર અન્યાય થતો જોયો, એટલે મેં મંદિરમાં કશું ખાધું નથી. આ કેળાં રુક્મિણીજી માટે લઈ જઈ રહ્યો છું.” ભગવાન પ્રેમથી તે પ્રસાદ લઈને પંઢરપુર પરત ગયા.
બીજા દિવસે સવારે, જ્યારે મંદિરના દ્વાર ખુલ્યા, ત્યારે પૂજારીઓએ જોયું કે મંદિરની અંદર કેળાંની છાલ વિખરાયેલી હતી! “રાત્રે મંદિર બંધ હતું, તો આ કેળાંની છાલ અહીં કેવી રીતે આવી?”
કોઈએ કહ્યું, “એજ ચર્મકાર ચોખામેલા કાલે મંદિરમાં પ્રવેશવા ઈચ્છતો હતો, ચોક્કસ તે ચોરી-છૂપી મંદિરમાં ઘૂસી ગયો હશે!” પૂજારીઓ ગુસ્સે થયા અને ફરીથી ચોખામેલાને પકડીને માર માર્યો.
પરંતુ આ વખતે ભગવાન ક્રોધિત થઈ ગયા! ચોખામેલા પર અત્યાચાર થતાં જ મંદિરના તમામ દરવાજા આપોઆપ બંધ થઈ ગયા!
તે સમયે, મંદિરની અંદરથી ભગવાનનો સ્વર આવ્યો – “તમે લોકો પોતાને જ્ઞાનવાન અને બ્રાહ્મણ માનો છો, પણ મારા સાચા ભક્તનું અપમાન કરો છો! હવે આ દરવાજો ત્યાં સુધી ખુલશે નહીં જ્યાં સુધી તમે ચોખામેલાને આદરપૂર્વક બોલાવી, તેમને પાલખીમાં વિરાજિત કરી અહીં નહીં લાવો.”
પૂજારીઓએ પોતાની ભૂલ સ્વીકારી. હવે તે બધા જ વેદજ્ઞાની બ્રાહ્મણ, જે ગઇકાલે સુધી તેમને અપવિત્ર માનતા હતા, એક દિવ્ય સિંહાસન પર ચોખામેલાને બેસાડીને, સમગ્ર નગરમાં ભવ્ય પાલખી યાત્રા કાઢી. “જય હો ચોખામેલા જી કી!” નાચતા-ગાતા, જયઘોષ કરતા, જ્યારે તેઓ તેમને ભગવાનના દ્વાર સુધી લાવ્યા, ત્યારે આપમેળે મંદિરના દ્વાર ખુલ્યા!
ચોખામેલાના પરિવારની ભક્તિ
ચોખામેલાના પરિવારમાં પણ ભક્તિનો ભાવ ખૂબ ગાઢ હતો. તેમની પત્ની સોયરાબાઈ અને બહેન નિર્મળાબાઈ પણ ભક્ત હતી. કહેવામાં આવે છે કે જ્યારે સોયરાબાઈ પ્રસૂતિ પીડામાં હતી, ત્યારે પોતે ભગવાન વિઠ્ઠલ તેમની સેવા માટે હાજર થયા હતા. તેમના પુત્ર કર્મમેલા અને તેમના સાળા બાંકા મહાર પણ વિઠ્ઠલભક્ત હતા. ચોખાજીની ભક્તિ એટલી પ્રબળ હતી કે તેઓ વારંવાર કહેતા— “ભગવાનના નામની શક્તિથી મારા બધા દુઃખ નષ્ટ થઈ ગયા. આ જીવનમાં જ મેં ભગવાનનું સાક્ષાત્કાર કરી લીધું!”
પંઢરપુરમાં સંત ચોખામેલાની સમાધિ
એક દિવસ, મંગલવેઢા ગામમાં દીવાલની સમારકામનું કામ ચાલી રહ્યું હતું, જેમાં ચોખામેલાજી પણ કામ કરી રહ્યા હતા. અચાનક, દીવાલ ધરાશાયી થઈ ગઈ અને અનેક મજૂરો સાથે ચોખાજી પણ કાટમાળ નીચે દટાઈ ગયા. સન 1338 ઈ.માં તેમનું અવસાન થયું.
પરંતુ તેમની ભક્તિ એટલી પ્રબળ હતી કે જ્યારે સંત નામદેવજી તેમની અસ્થિઓ શોધવા ગયા, ત્યારે તેમણે એક અદભૂત રીત અપનાવી. તેઓ અસ્થિઓને ઉઠાવતા અને કાન લગાવીને સાંભળતા—જે અસ્થિમાંથી “વિઠ્ઠલ! વિઠ્ઠલ!” ની ધ્વનિ આવતી, તેને જ ચોખામેલાની માનવામાં આવી. તેમની અસ્થિઓને પંઢરપુર લાવવામાં આવી અને શ્રી વિઠ્ઠલ મંદિરના મહાદ્વાર પાસે તેમનું સમાધિ સ્થાન બનાવવામાં આવ્યું.
આજ સુધી, સંત ચોખામેલાની સમાધિ ભક્તો માટે શ્રદ્ધા અને પ્રેમનું કેન્દ્ર બની રહી છે.
